در ژرفای تحولات شتابنده اقتصادیِ جهان امروز، جایی که جریان کالا، اطلاعات و سرمایه همچون شریان‌های حیاتی در پیکره اقتصاد جهانی جاری است، مفهومی به نام «لجستیک» از مرزهای فنون نظامی به اقلیم‌های راهبردیِ توسعه اقتصادی و مدیریت کلان ملی راه یافته است.
به گزارش شهر مردم به نقل از پرتال حمل و نقل: لجستیک، در معنای عام و بنیادین خود، علمی است متکی بر مهندسی سیستم‌ها، اقتصاد حمل‌ونقل، مدیریت زنجیره تأمین و فناوری اطلاعات که هدف آن، تحویل به‌موقع و بهینه کالا و خدمات در زمان، مکان و شرایط مقتضی است.
اما این معنا در خلأ تحقق نمی‌یابد؛ بلکه در تجلی نهادیِ آن، مراکزی باید ایجاد شوند که به‌مثابه قلب تپنده این سیستم پیچیده، عملیات لجستیکی را سامان دهند.
این مراکز، که در ادبیات فنی و توسعه‌ای با نام «مراکز لجستیکی» شناخته می‌شوند، نقشی اساسی و انکارناپذیر در تحقق توسعه پایدار، ارتقاء بهره‌وری ملی و گسترش افق‌های تجاری کشور ایفا می‌نمایند .
و اما ایران؛ سرزمینی با ژئوپلیتیک ممتاز، چهارراه تمدن‌ها و حلقه واسط میان شرق و غرب، دیرزمانی‌ست که در کشاکش تحولات منطقه‌ای و جهانی، جایگاهی راهبردی در نقشه تبادلات جهانی یافته است.
ایران با دارا بودن بیش از ۵ هزار کیلومتر مرز زمینی و آبی، ۱۵ همسایه بالقوه برای تجارت، موقعیت بی‌نظیر در مسیر کریدورهای بین‌المللی نظیر شمال – جنوب (INSTC)، شرق – غرب و چین – اروپا و ظرفیت‌های بندری در سواحل جنوبی (چابهار، بندرعباس) و شمالی (امیرآباد، انزلی)، یکی از مستعدترین کشورها برای تبدیل‌شدن به قطب لجستیکی منطقه می‌باشد.
لیکن، این مزیت‌ها زمانی به فعل درمی‌آیند که بسترهای زیرساختی، نهادی و فناورانه متناسب فراهم آید، و در این میان، مراکز لجستیکی، شاه‌کلید این گذار راهبردی‌اند .
مرکز لجستیک؛ تجلی کالبدی یک تفکر سیستمی
مرکز لجستیکی در تعریف فنی خود، فضایی یکپارچه و سازمان‌یافته است که به‌منظور هم‌افزایی و هماهنگی فعالیت‌های گوناگون در زنجیره تأمین – از انبارداری، بسته‌بندی، سردخانه‌داری، خدمات ارزش‌افزوده، تا گمرکات، حمل‌ونقل ترکیبی و مدیریت اطلاعات – طراحی می‌شود.
این مراکز با کارکردی شبکه‌ای، نه‌تنها موجب کاهش هزینه‌های تکراری و غیرضروری در فرآیندهای توزیع می‌شوند، بلکه با تمرکز بر مدیریت داده‌محور و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین (همچون اینترنت اشیاء، بلاک‌چین و هوش مصنوعی)، زیرساخت تحول دیجیتال در بازرگانی داخلی و خارجی را فراهم می‌آورند .
از منظر اقتصادی، مراکز لجستیک نقش مؤثری در تقلیل هزینه‌های لجستیکی ملی دارند؛ هزینه‌هایی که در ایران، بنا به گزارش‌های بانک جهانی و مراکز پژوهشی معتبر، گاه تا بیش از ۳۰ درصد ارزش کالا را تشکیل می‌دهد، در حالی که این رقم در کشورهای توسعه‌یافته به زیر ۱۰ درصد کاهش یافته است.
از این‌رو، استقرار مراکز لجستیکی در مناطق کلیدی کشور، همانند حلقه‌ای گمشده در زنجیره توسعه صنعتی، تجاری و کشاورزی ایران جلوه می‌کند .
کارکرد چندبعدی مراکز لجستیک در نظام اقتصادی ایران
۱. تسریع در جریان کالا : در شرایطی که چابکی و سرعت تحویل کالا به مزیت رقابتی تبدیل شده، مراکز لجستیکی با فراهم‌آوردن فضای پردازش سریع و خدمات ارزش‌افزوده، زمان چرخه تحویل را به‌طرز چشمگیری کاهش می‌دهند .
۲. کاهش هزینه‌های ذخیره‌سازی و حمل‌ونقل : با تجمیع کالا و بهره‌گیری از حمل‌ونقل چندوجهی (ریلی، جاده‌ای، دریایی، هوایی)، امکان استفاده بهینه از ظرفیت‌ها فراهم شده و هزینه‌ها تقلیل می‌یابند .
۳. پشتیبانی از تولید صادرات‌محور : صنایع تولیدی در مجاورت مراکز لجستیک می‌توانند با دسترسی سریع به مواد اولیه وارداتی و ارسال به‌موقع محصولات صادراتی، در بازارهای جهانی رقابت‌پذیرتر شوند .
۴. افزایش شفافیت و ردگیری : سیستم‌های پیشرفته ردیابی کالا (Track & Trace) و مدیریت زنجیره تأمین دیجیتال، امکان نظارت لحظه‌ای بر جریان کالا و مدیریت ریسک را فراهم می‌سازند .
۵. توسعه اشتغال و کارآفرینی : مراکز لجستیک، علاوه بر اشتغال‌زایی مستقیم در بخش‌هایی چون انبارداری، حمل‌ونقل و فناوری اطلاعات، بستر کارآفرینی در صنایع وابسته همچون بسته‌بندی، تعمیرات و خدمات پس از فروش را فراهم می‌آورند .
ضرورت مکانیابی هوشمندانه و برنامه‌ریزی منطقه‌ای
انتخاب مکان مناسب برای مراکز لجستیکی، امری صرفاً فیزیکی نیست؛ بلکه تصمیمی پیچیده و چندوجهی است که باید بر پایه تحلیل‌های ژئو-اقتصادی، الگوریتم‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره (مانند AHP، TOPSIS، و GIS-based modeling)، ظرفیت زیرساختی، دسترسی به شریان‌های حمل‌ونقل، نزدیکی به مراکز تولید و مصرف، و سیاست‌های کلان منطقه‌ای اتخاذ گردد .
برای ایران، اولویت ایجاد مراکز لجستیک باید در سه محور عمده صورت گیرد :
محور بندری – ریلی جنوب کشور : با تمرکز بر چابهار، بندر شهید رجایی و بندر بوشهر به‌عنوان دروازه ورود کالا و حلقه پیوند کریدورهای جهانی ؛
محور ترانزیتی شمال – جنوب : با استقرار مراکز لجستیک در قم، قزوین، رشت و انزلی، در راستای فعال‌سازی کریدور شمال – جنوب ؛
محور شرقی و غربی کشور : جهت پشتیبانی از تجارت با کشورهای همسایه و بهره‌برداری از فرصت‌های منطقه‌ای با آسیای میانه، قفقاز، عراق، ترکیه و افغانستان .
چالش‌ها و راهکارها
بی‌تردید، تحقق آرمان استقرار مراکز لجستیکی در ایران، در گرو رفع چالش‌هایی اساسی است :
ضعف زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی و ترکیبی ؛
بروکراسی پیچیده گمرکی و ناهماهنگی نهادی ؛
نبود سیستم‌های مدیریت یکپارچه اطلاعات ؛
و کمبود سرمایه‌گذاری‌های مشترک بخش خصوصی و دولتی .
برای برون‌رفت از این وضعیت، پیشنهادهایی چون ایجاد سازمان مستقل توسعه لجستیک، تدوین نقشه جامع مراکز لجستیکی کشور، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، توسعه مناطق ویژه لجستیکی و آزاد، اصلاح مقررات گمرکی و آموزش نیروی انسانی متخصص در دستور کار قرار گیرد .
فرجام سخن
در افق آینده‌نگر ایران، اگر خواهان تحولی ژرف در پویایی اقتصادی، ارتقا جایگاه در زنجیره‌های تأمین جهانی و تحقق شعار «ایران پل ارتباط شرق و غرب» هستیم، باید مراکز لجستیکی را نه صرفاً به‌عنوان زیرساخت فیزیکی، بلکه همچون معماران خاموش رونق اقتصادی در قلب راهبرد ملی خویش جای دهیم. این مراکز، همان‌گونه که در تجربه کشورهای پیشرو همچون آلمان، هلند، سنگاپور و امارات اثبات شده است، می‌توانند طلایه‌داران عصری تازه در اقتصاد ایران باشند؛ عصری که در آن، جغرافیا با فناوری در هم می‌آمیزد و لجستیک، نامی دیگر از هوشمندی در توسعه ملی خواهد بود .
