وضعیت فعلی هوش مصنوعی در ایران

هوش مصنوعی (AI) به عنوان یکی از فناوری‌های نوین و تحول‌آفرین، امروزه در بسیاری از کشورهای جهان مورد توجه و سرمایه‌گذاری قرار گرفته است. در ایران نیز طی سال‌های اخیر توجه جدی به هوش مصنوعی معطوف شده؛ دولت سند کلان ملی هوش مصنوعی را تصویب کرده و شرکت‌ها و دانشگاه‌های متعددی در این حوزه فعال‌اند. با این حال، وضعیت هوش مصنوعی در ایران ترکیبی از پیشرفت‌های امیدوارکننده و چالش‌های ساختاری است.

کاربردهای فعلی هوش مصنوعی در ایران

به نقل از بازار اصناف : هوش مصنوعی در ایران در حوزه‌های گوناگونی کاربرد یافته است. برخی نمونه‌ها عبارتند از:

• سلامت: در مراقبت‌های بهداشتی، الگوریتم‌های هوش مصنوعی در تشخیص تصویرهای پزشکی، پیش‌بینی و پایش بیماری‌ها و خدمات پزشکی از راه دور (تله‌مدیسین) به کار می‌روند. به عنوان مثال، دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی روی ربات‌های مشاور پزشکی و سامانه‌های خودآموز برای کمک به بیماران و پزشکان کار می‌کنند.
• حمل‌و‌نقل: اخیراً پروژه‌های هوشمندسازی شهر تهران آغاز شده است؛ پلیس راهور تهران اعلام کرده که «مطالعات طرح استفاده از هوش مصنوعی برای کنترل و مدیریت بهتر ترافیک تهران آغاز شده و حداکثر تا یک سال دیگر اجرایی می‌شود». از سوی دیگر، دوربین‌های ترافیکی با کمک هوش مصنوعی قرار است تخلفات رانندگی (مثل توقف در محل ممنوع یا پارک دوبل) را ثبت و ثبت تخلفات را خودکار کنند.
• صنعت: در کارخانه‌ها و خطوط تولید، برخی شرکت‌های بزرگ و پژوهشکده‌ها از هوش مصنوعی برای بهینه‌سازی فرایندها، پیش‌بینی خرابی ماشین‌آلات و کنترل کیفیت استفاده می‌کنند. برای مثال در صنایع خودروسازی و لوازم خانگی، به‌تدریج سیستم‌های رباتیک و هوشمند به کار گرفته شده‌اند تا خطاها کاهش یابند.
• آموزش: در حوزه آموزش و پرورش، پروژه‌هایی مانند سامانه‌های آزمون‌ساز هوشمند، چت‌بات‌های آموزشی و ابزارهای تحلیل عملکرد دانش‌آموزان با یادگیری ماشین توسعه یافته‌اند. دانشگاه‌ها نیز در دروس مهندسی کامپیوتر و برق، دوره‌ها و کارگاه‌های کاربست هوش مصنوعی در آموزش را اجرا می‌کنند.
• کشاورزی: به‌عنوان یک نمونه بارز، شرکت آریا پارت رفسنجان سامانه هوش مصنوعی «دانا کشاورز» را طراحی کرده است که مشاور کشاورزان در مدیریت بهینه منابع آبی و خاکی و پیش‌بینی آفات گیاهی است. به گزارش ایرنا، «مهندسین جوان رفسنجان اولین هوش مصنوعی ایرانی در زمینه کشاورزی را طراحی کردند. دانا کشاورز، اولین هوش مصنوعی ایرانی در حوزه کشاورزی، با هدف بهینه‌سازی فرآیندهای کشاورزی و افزایش بهره‌وری معرفی شده است».
• خدمات عمومی: در خدمات شهری و عمومی، از هوش مصنوعی برای پایش محیط (مثلاً آنالیز تصاویر دوربین‌های نظارتی) و ارتقای تصمیم‌گیری مدیریتی استفاده می‌شود. به عنوان نمونه، قرار است هوش مصنوعی در پروژه‌های آتی شهرداری و پلیس برای شناسایی مسائل شهری، کاهش تصادفات و نظارت ترافیکی نقش داشته باشد.

شرکت‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی در ایران

در ایران شرکت‌های مختلفی در زمینه هوش مصنوعی فعالیت می‌کنند، از استارتاپ‌های نوپا تا هلدینگ‌های بزرگ. به عنوان مثال مرکز تحقیقات هوش مصنوعی پارت (Part) یکی از شرکت‌های پیشرو است که از سال ۱۳۹۶ تأسیس شده و محصولات متنوعی از جمله پلتفرم ابری سحاب (APIهای هوشمند) و سامانه‌های تشخیص چهره و صوت را ارائه می‌دهد.

شرکت دانش‌بنیان عامراندیش نیز که در سال ۱۳۹۶ تشکیل شد، خدماتی مانند «دستیار هوشمند تماس (هوشتل)» و چت‌بات فارسی «باتاوا» را برای صنایع مختلف معرفی کرده است.

از دیگر بازیگران نام‌آشنا می‌توان به پارت دانش‌بنیان اشاره کرد که با بیش از هزار نفر پرسنل و حدود ۱۵۰ متخصص هوش مصنوعی، در زمینه‌های بینایی ماشین، پردازش زبان و داده‌کاوی فعال است. علاوه بر این، شرکت‌های بزرگ فناوری اطلاعات و ارتباطات، اپراتورهای مخابراتی و هلدینگ‌های فناوری مانند مبین‌نت، همراه اول و فناپ نیز واحدهای تحقیق و توسعه‌ای برای پروژه‌های هوش مصنوعی دارند.

سیاست‌گذاری‌های دولتی و برنامه‌های کلان

دولت جمهوری اسلامی ایران اهمیت هوش مصنوعی را در مستندات بالادستی شناخته و طی سال‌های اخیر چندین سند و برنامه کلان در این حوزه تدوین کرده است.

برجسته‌ترین اقدام، تصویب «سند ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی ایران» در شورای عالی انقلاب فرهنگی در خرداد ۱۴۰۳ بود که به نهادهای مختلف ابلاغ شد. این سند چشم‌اندازی بلندمدت دارد: طبق بند چشم‌انداز سند، ایران در افق ۱۴۱۲ (۲۰۳۳) می‌بایست «با برخورداری از زیست‌بوم هوش مصنوعی پیشرفته و نوآور مبتنی بر اصول اسلامی، بین ۱۰ کشور پیشرو هوش مصنوعی دنیا قرار گیرد».

همچنین شورای عالی انقلاب فرهنگی مسئول سیاست‌گذاری و نظارت کلان بر اجرای این سند تعیین شده است.

وزارت ارتباطات و سازمان فناوری اطلاعات نیز پروژه‌هایی مانند ابررایانه سیمرغ (همکاری پژوهشگاه ICT و دانشگاه امیرکبیر) را راه‌اندازی کرده‌اند تا زیرساخت‌های محاسباتی برای محققان داخلی فراهم شود.

به طور کلی، برنامه‌های دولتی شامل حمایت از تحقیق و توسعه، آموزش نیروی انسانی متخصص و همکاری بین صنعت و دانشگاه است، به نحوی که رئیس مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی پژوهشگاه ارتباطات اعلام کرده سرمایه‌گذاری روی پلتفرم‌های محاسبات و ایجاد زیرساخت‌های رایانش پیشرفته در دستور کار قرار دارد.

چالش‌های توسعه هوش مصنوعی در ایران

اگرچه عزم کلان برای توسعه هوش مصنوعی وجود دارد، اما ایران با موانع مهمی نیز روبرو است. مهم‌ترین این چالش‌ها شامل تحریم‌های بین‌المللی (محدودیت در دسترسی به سخت‌افزارهای قدرتمند و فناوری‌های خارجی)، کمبود داده و منابع دیجیتال فارسی‌زبان و مهاجرت نخبه‌ها و نیروی انسانی متخصص می‌شود.

به بیان دیگر، کشور با «تحریم‌ها، کمبود داده‌های فارسی و مهاجرت متخصصان» مواجه است.

توسعه مدل‌های هوش مصنوعی به زیرساخت‌های محاسباتی قوی نیاز دارد، اما محدودیت واردات قطعات و هزینه بالای تامین تجهیزات موجب شده این امر «به یک معضل جدی تبدیل شود». همچنین جمع‌آوری دیتاست‌های بزرگ به زبان فارسی دشوار است؛ جمعیت محدود فارسی‌زبان و حجم کمتر محتوای فارسی در وب، روند آموزش مدل‌ها را کند می‌کند.

افزون بر این‌ها، فقدان ارتباط مؤثر بین دانشگاه و صنعت و خروج دانشمندان به خارج کشور نیز از مواردی است که کارشناسان متذکر شده‌اند.

برای نمونه، گزارش‌ها نشان می‌دهد اثر تحریم‌های علمی منجر به «کاهش تعاملات بین‌المللی و افزایش مهاجرت نخبگان» شده است.

رفع این چالش‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری بیشتر در زیرساخت‌های تحقیقاتی داخلی، بهبود کیفیت آموزش و حمایت از پژوهشگران است.

وضعیت پژوهش‌های دانشگاهی و مؤسسات تحقیقاتی

در زمینه پژوهش و تولید علم، ایران دستاوردهای قابل توجهی داشته است. طبق اعلام وزارت علوم، سهم ایران از کل مقالات منتشرشده در حوزه هوش مصنوعی جهان حدود ۷۰ هزار مقاله است که نزدیک به ۷.۵ درصد تولیدات علمی جهانی AI را شامل می‌شود.

این نشان‌دهنده رشد چشمگیر ایران در سال‌های اخیر است. از نظر جایگاه علمی در منطقه، گزارش‌ها بیان می‌کنند که ایران در بین کشورهای غرب آسیا رتبه نخست را دارد.

دانشگاه‌های برتر کشور نیز در این حوزه فعال هستند: به گفته رئیس پژوهشگاه ارتباطات، «۱۰ دانشگاه برتر در حوزه هوش مصنوعی» در ایران شامل دانشگاه‌های آزاد اسلامی، تهران، صنعتی امیرکبیر، علم و صنعت، صنعتی شریف، تربیت مدرس، خواجه‌نصیرالدین طوسی، شیراز، تبریز و فردوسی مشهد می‌شوند.

این دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی استادان و دانشجویانی دارند که در زمینه‌های بینایی ماشین، یادگیری ماشین، پردازش زبان فارسی و … مقالات متعددی منتشر کرده‌اند.

علاوه بر آن، پروژه‌های مشترک بین دانشگاه و نهادهای علمی نیز اجرا می‌شود؛ برای مثال پژوهشگاه ارتباطات به کمک دانشگاه امیرکبیر ابررایانه «سیمرغ» را راه‌اندازی کرده و در حال کار بر روی ابررایانه‌های بعدی (مانند پروژه «مریم») است تا توان محاسباتی بیشتری را در اختیار پژوهشگران قرار دهد.

همکاری‌های بین‌المللی در برخی پروژه‌ها نیز دیده می‌شود، هرچند تحریم‌ها و مسائل مالی در این راستا محدودیت ایجاد کرده‌اند.

به طور خلاصه، وضعیت کنونی هوش مصنوعی در ایران را می‌توان ترکیبی از فعالیت‌های گسترده تحقیقاتی و صنعتی با چشم‌اندازی مثبت دانست که همزمان تحت تأثیر چالش‌هایی چون تحریم، کمبود منابع داده و فرار مغزها قرار دارد.

به‌رغم این موانع، برنامه‌ریزی ملی برای توسعه هوش مصنوعی در دستور کار قرار گرفته و دانشگاه‌ها، شرکت‌ها و دولت همگی تلاش می‌کنند تا ایران را در افق چند سال آینده به جایگاه بالاتری در حوزه AI برسانند.

منابع: گزارش‌ها و خبرهای معتبر داخلی از جمله ایرنا، مهر و ایرنا بازار، خبرآنلاین، پیوست و تین نیوز و نیز گزارش‌های رسمی وزارت علوم و پژوهشگاه‌های مرتبط.